"Czarny karnawał" – nowa wystawa w warszawskim Muzeum Narodowym

 

 Nowa wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie „Czarny karnawał. Ensor / Wojtkiewicz” to bezprecedensowe zestawienie twórczości Jamesa Ensora i Witolda Wojtkiewicza, artystów przełomu XIX i XX wieku, których wyobraźnie splatają się w przewrotnym dialogu. Na ekspozycji można zobaczyć blisko 200 dzieł sztuki, prezentowanych w teatralnie zaaranżowanej przestrzeni. Kuratorzy zestawiają twórczość Ensora i Wojtkiewicza wokół motywów karnawałowej maskarady, teatru lalkowego, cyrku, śmierci, erotyki i groteski – tematów, które odsłaniają głębię ludzkiej natury i granice poznania. 

– Kultura łączy w sobie dwa porządki. Z jednej strony jest wyrazem naszej tożsamości – zbiorowej i indywidualnej, z drugiej – uniwersalnym językiem porozumienia, który nie wymaga pośrednictwa tłumaczy. Na wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie spotyka się dwóch artystów, którzy fizycznie nie spotkali się nigdy, ale którzy podobnie odczuwali i opisywali świat. Dzięki sile ich sztuki spotykają się też dwa kraje: Polska i Belgia. I rozmawiają najbardziej uniwersalnym z języków – językiem kultury – mówi Marta Cienkowska, ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Kiedy maska mówi więcej niż twarz James Ensor (1860–1949) – belgijski mistrz groteski – i Witold Wojtkiewicz (1879–1909) – wizjoner Młodej Polski – dzielą wspólną wrażliwość: niepokój wobec świata, fascynację maską, śmiercią i teatrem życia. Ensor, zakorzeniony w folklorze Ostendy, malował wizje karnawałowego szaleństwa, pełne masek, parad i barwnego chaosu. Przekornie i dosadnie piętnował obłudę i głupotę. Operował ostrymi kolorami i deformacją postaci. Bardziej liryczny Wojtkiewicz tworzył melancholijne obrazy dzieciństwa, szaleństwa i śmierci, gdzie niewinność spotyka się ze stratą i kruchością istnienia. Jego postaci to ożywione lalki, istoty na granicy jawy i snu, wyobcowane, często wykluczone. Obaj pokazują świat na opak – zarazem absurdalny i boleśnie prawdziwy. 

Jest to pierwsza tak szeroka prezentacja twórczości Jamesa Ensora w Polsce. Jego dzieła, zestawione z obrazami Wojtkiewicza, tworzą nową i zaskakującą narrację. Ekspozycja powstała dzięki współpracy Polski z regionem Flandrii w Belgii. 

– Kultura ma moc budowania mostów, łączy ludzi  ponad czasem i granicami. Podkreśla to, co mamy wspólnego, a jednocześnie wzywa nas, żebyśmy patrzyli na rzeczywistość z innej perspektywy. Dzieła Jamesa Ensora i Witolda Wojtkiewicza są tego wspaniałym przykładem. Jestem niezmiernie dumny, że dzięki niesamowitemu zaangażowaniu wielu muzeów, w tym wiodących belgijskich instytucji, takich jak Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii, Muzeum Sztuk Pięknych w Brukseli, Muzeum Karnawału i Masek w Binche oraz MuZEE w Ostendzie, możliwe jest zebranie razem prac Ensora i pokazania ich polskiej publiczności – mówi Caroline Gennez, flamandzka minister kultury. 

– Dzięki wielostronnej współpracy możemy zaprezentować polskiej publiczności wyjątkowe dzieła, które nigdy wcześniej nie opuściły Belgii – dodają kuratorzy wystawy. 

Na wystawie znalazły się także obrazy z kolekcji polskich muzeów – Muzeów Narodowych w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Krakowa. Dzieła Ensora i Wojtkiewicza uzupełniają kontekstowo prace innych artystów epoki, m.in. Jacka Malczewskiego, Wojciecha Weissa, Olgi Boznańskiej czy Leona Wyczółkowskiego. Narrację wystawy dopełniają teatralne kukiełki, maski i stroje karnawałowe, a także instalacja dźwiękowa z poematem Jarosława Mikołajewskiego, zamówionym i napisanym specjalnie na tę okazję. Jego obecność jest znakiem przekonania, że w sztuce istotne jest powinowactwo różnych dziedzin – słowa, poezji i obrazu – spotykających się w jednej przestrzeni wyobraźni i metafory. 

Tytuł ekspozycji przewrotnie odsyła do „czarnego humoru” i „czarnej komedii”, które w ironiczny sposób podejmują tematy ponure i mroczne. „Czarny karnawał” staje się zarazem kluczem interpretacyjnym – metaforą świata na opak, zawieszonego pomiędzy absurdem a melancholią, gdzie współistnieją rozpacz i humor, śmierć i witalność. Wyrazista scenografia – śmiałe kolory i teatralne odniesienia – prowokuje widzów do odkrywania świata groteski i jego nieoczywistych znaczeń.

Wystawa została podzielona na sześć przestrzeni: • „Lalki, szopka, podłe maski” – wprowadza w świat masek i kukiełek, które inspirowały obu twórców, • „Zielony Balonik” – oddaje klimat krakowskiego kabaretu, w którym dojrzewała artystyczna osobowość Wojtkiewicza, • „Karnawał” – eksploruje belgijskie tradycje, pokazując źródła inspiracji Ensora, • „Na wiec!” – ukazuje społeczne zaangażowanie artystów, ich ostrą jak brzytwa satyrę, • „Z dziecięcych póz” – prezentuje dzieciństwo jako przestrzeń niepokoju, • „Thanatos” – to część wystawy, w której motyw śmierci staje się ostatnim aktem karnawału. 

„Czarny karnawał” to wyjątkowa okazja, by spojrzeć na świat oczami dwóch artystów, których – mimo różnic geograficznych i temperamentów – łączyła wrażliwość na kruchość życia, absurd istnienia i potęgę wyobraźni. Wystawie towarzyszy katalog. 

Program edukacyjny i kulturalny współtworzą m.in. Klub Komediowy, pisarz Marcin Szczygielski, Jarosław Kilian, Radek Łukasiewicz i Matylda Damięcka, zespoły teatralne i twórcy z teatru lalek. „Czarny karnawał” można zwiedzać z audioprzewodnikiem. Ważnym wydarzeniem artystycznym, przejściem do świata karnawału, będzie maskarada – bal maskowy w MNW. Szczegółowy program jest dostępny na stronie internetowej. Wystawę przygotowano dla wszystkich grup wiekowych. W jednej z sal znajduje się otwarta przestrzeń twórcza, gdzie każdy może wystawić swoje przedstawienie w teatrzyku cieni. Kuratorzy wystawy Joanna Kilian, Agnieszka Lajus, Kamilla Pijanowska-Badysiak (Muzeum Narodowe w Warszawie), Herwig Todts ((Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii) (KMSKA). 

Wystawa jest objęta patronatem honorowym Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Patronat honorowy nad wystawą objął Prezydent miasta stołecznego Warszawy. Organizatorem Muzeum Narodowego w Warszawie jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Instytucją partnerską jest The Phoebus Foundation. Partnerem wystawy jest Przedstawicielstwo Flandrii w Polsce i w Krajach Bałtyckich. Wystawę wspierają Mecenasi Muzeum Narodowego w Warszawie: PGE Polska Grupa Energetyczna i ORLEN oraz Partnerzy Muzeum: Totalizator Sportowy, KPMG i PKP Intercity. Aranżacja wystawy powstała we współpracy z firmą AkzoNobel. Wystawę wspiera Stowarzyszenie „Przyjaciele MNW”. 

Wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie „CZARNY KARNAWAŁ. ENSOR / WOJTKIEWICZ” czynna będzie od 3 października 2025  do  11 stycznia 2026 

(mat.pras.)

Foto: Bartosz Bajerski